Impact van ziekte

Basisbehoeften en drijfveren

Als je ziek wordt, heeft dat gevolgen op allerlei vlakken, in lichamelijk opzicht maar ook in psychologische zin. De lichamelijke impact ligt voor de hand. De psychologische impact heeft met name te maken met een aantasting van je psychologische basisbehoeften door het ziek-zijn en de gevolgen daarvan.

Er zijn talloze theorieën over de basisbehoeften van de mens. De bekendste daarvan is waarschijnlijk de behoeftepiramide van Maslow, maar er zijn er nog veel meer. Allemaal met bijbehorende modellen, waarin het aantal basisbehoeften en drijfveren varieert van 3 tot 16. Wees gerust, dat gaan we hier niet nog eens dunnetjes overdoen. Dit artikel brengt verschillende theorieën, zowel westerse als oosterse, samen tot 6 basisbehoeften met bijbehorende drijfveren, waaraan je je eigen ervaring met ziekte kunt spiegelen. Wat maakt dat het krijgen van een ziekte zoveel impact heeft? Op die vraag zoeken we een antwoord in dit artikel.

Presteren komt voort uit de drang om iemand te willen zijn.

Geluk

Als je mensen, waar ook ter wereld, vraagt waar ze uiteindelijk naar streven dan is het antwoord vaak ‘geluk’. Dat is een universeel streven dat zich niets aantrekt van landsgrenzen, ras, cultuur of welvaartsniveau. Wat men voor dat geluk nodig heeft is vaak wel voor iedereen anders, en hangt sterk af van de omstandigheden van de persoon waaraan je het vraagt. Ga maar na: mensen die honger hebben willen voedsel, mensen in een oorlogsgebied snakken naar vrede en mensen die langdurig ziek zijn verlangen naar gezondheid.

Geluk hangt af van de mate waarin in je behoeften wordt voorzien

In veel theorieën is het uitgangspunt dat de mate waarin mensen geluk ervaren afhankelijk is van de mate waarin in je behoeften kan worden voorzien (op de korte en op de lange termijn).

Basisbehoeften

Menselijke behoeften zijn universeel, je hebt ze gemeenschappelijk met alle andere mensen. Maar omdat ieders normen, waarden en overtuigingen anders zijn, vult iedereen zijn of haar behoeften op een andere manier in. Het aantal manieren om je behoeften in te vullen is vrijwel eindeloos en wat voor de een prima werkt kan voor de ander helemaal niet constructief zijn. Het gaat bij het invullen van basisbehoeften niet alleen over wat je nodig hebt, maar ook over wat je wilt. Alles wat je doet, doe je met een bepaalde reden, en die reden vind je terug in een van de basisbehoeften. Je basisbehoeften zijn daarom bij alles wat je doet aanwezig. Je bent, vaak onbewust, de hele dag door bezig je basisbehoeften in te vullen. Ze stoppen nooit en gaan ook nooit weg. Basisbehoeften kun je vervullen, maar vrijwel onmiddellijk ervaar je daarna weer een nieuwe behoefte. De invulling ervan is dus per definitie tijdelijk. Je ervaren geluk hangt daardoor niet alleen af van de mate waarop je op dit moment in je behoefte kunt voorzien, maar ook van je eigen toekomstverwachting op dat gebied.

Loslaten is vaak moeilijk omdat je grote betrokkenheid voelt

Het vervullen van de basisbehoeften speelt bij alles wat je doet, het is de basis van je gehele intrinsieke motivatie. Dat is de motivatie die maakt dat je iets doet omdat je dat zelf graag wilt, niet omdat je van buitenaf wordt gestimuleerd of gemotiveerd. De dingen die jou intrinsiek motiveren worden ook vaak je drijfveren genoemd.

Kort samengevat: Voor het ervaren van geluk is dus de vervulling van de basisbehoeften en drijfveren essentieel.

Als uitgangspunt voor dit artikel nemen we de volgende 6 basisbehoeften, met daarbij hun eigen intrinsieke motivatie of drijfveer:

Terug naar de oorspronkelijke vraag: Hoe komt het dat je het krijgen van een ziekte als zo impactvol ervaart? Laten we de genoemde behoeften daarom eens bekijken in het licht van het verlies van je gezondheid.

De mate van behoefte aan veiligheid is voor iedereen anders.

Veiligheid

Voortkomend uit de drang om te overleven De basisbehoefte die in vrijwel elke theorie op de eerste plaats komt, is de behoefte aan veiligheid. Woorden die je hiermee associeert zijn zekerheid, stabiliteit en voorspelbaarheid. Op het moment dat je ziek wordt neemt de onzekerheid toe, je weet immers niet wat je te wachten staat en opeens lijken allerlei zaken die jij als (redelijk) vanzelfsprekend zag, anders te liggen of zelfs op losse schroeven te staan. Ook de stabiliteit is er even niet, want het kost gewoon tijd om die terug te vinden.

Hoe sterk die behoefte aan veiligheid is, is voor iedereen verschillend. De een heeft er meer behoefte aan dan de ander. Als veiligheid al heel vroeg in je leven een thema was, is de kans groot dat je hier in de rest van je leven een grotere behoefte aan hebt. Ziek worden kan dan nog meer impact hebben.

Genieten

De mate van behoefte aan veiligheid is voor iedereen anders. Voortkomend uit de drang om plezier te hebben Een mens kan intens van dingen genieten, soms van grote dingen, maar zeker ook van de kleine dingen. Als je ziek wordt, veranderen wellicht niet de dingen waar je zo van genoot (de spelende pup van de buren is nog net zo vertederend) maar vaak wel je mogelijkheden om ervan te genieten. Een avondje uit met een familielid lukt gewoon niet zo vaak meer of krijgt noodgedwongen een andere invulling doordat het je niet meer lukt om een overvol café te ‘overleven’.

Daarbij is genieten sowieso lastig als het leven onzeker is. Door de (tijdelijke) afname van het gevoel van veiligheid lukt genieten minder goed. Het is belangrijk eerst de basis weer op orde te krijgen, eerst terug naar ‘rustig vaarwater’ voor je weer kunt genieten.

Presteren

Voortkomend uit de drang om iemand te zijn Als de basis veilig én leuk is, komt de behoefte iets te presteren tevoorschijn. We willen iemand zijn, onze talenten ontwikkelen, waarde hebben. Woorden die passen bij presteren zijn: trots, resultaat, perfectie, eigenwaarde. Het presteren in maatschappelijke en sociale zin komen ook onder druk te staan als je ziek geworden bent. Je voelt je niet meer ‘voor vol’ aangezien. Het is dan zoeken naar andere manieren om ‘iemand’ te zijn en je bijdrage kunt leveren.

Als je ziek wordt vraag je je eerder af waar je eigen weg ligt

Helpen

Voortkomend uit de drang om iets voor een ander te betekenen Iets bijdragen voor anderen geeft je niet alleen het gevoel dat je waardevol bent, maar maakt ook dat je je verbonden voelt met andere mensen. Al vanaf de oudheid wordt dit als een waardevolle eigenschap gezien, omdat mensen die anderen hielpen bijdroegen aan het vormen en in stand houden van gemeenschapszin. In die tijd was dat letterlijk van belang voor het voortbestaan van de gemeenschap. Als je normaal gesproken andere mensen helpt en dat lukt je door ziekte niet meer, dan zul je dat als een verlies ervaren. Het kan tegelijkertijd een mooie kans zijn om te oefenen in ontvangen en je te laten helpen door een ander. Als je gewend bent de gever te zijn, dan zal dit in eerste instantie veel moeite kosten.

Anderen helpen geeft je het gevoel dat je waardevol bent.

Zuiverheid

Voortkomend uit de drang om los te laten wat niet dient We kennen het allemaal wel, dingen die je bezighouden maar waar je eigenlijk niet mee bezig wilt zijn, omdat het niet echt belangrijk is, omdat je er geen invloed op hebt of, omdat het antwoord op je vraag je echt niet verder gaat helpen. Toch is dat loslaten vaak moeilijk: het gaat immers om dingen of mensen waarbij je je betrokken voelt. En als je ziek wordt, ga je juist meer waarde hechten aan die dingen en wordt je betrokkenheid vaak alleen maar groter.

Allerlei vanzelfsprekende zaken staan opeens op losse schroeven

De innerlijke drijfveer om los te laten levert in ons denken vaak spanning en weerstand op. Loslaten is één van de moeilijkste dingen. Misschien kunnen we de leegte die tijdelijk volgt moeilijk hanteren, of zijn we onzeker over wat er daarna komt. Toch is loslaten essentieel om gelukkig te zijn. Overbodige ballast – in huis, in je relaties én in je geest – houden je af van geluk. Voor geluk is ruimte nodig. Net als een mooi schilderij, dat beter tot haar recht komt aan een lege muur, dan aan een overvolle muur. Ruimte en zuiverheid zijn essentieel. Diep van binnen weten we dat, maar op die drijfveer vertrouwen is een grote kunst.

Betekenis

Voortkomend uit de drang om de eigen weg te gaan Elk mens heeft zijn eigen weg te gaan. Bij ziekte dringt de vraag of je je eigen weg wel gaat zich eerder op dan wanneer alles zijn gangetje gaat. Woorden die bij deze behoefte/drijfveer horen zijn: autonomie, regie, vaardigheden ontwikkelen, grenzen verleggen. Iedereen wil zijn eigen keuzes maken en in staat worden gesteld zich te ontwikkelen tot een uniek individu. Je zoekt je eigen weg naar jouw eigen plek in de samenleving, of misschien juist naar een plek waar niemand zich met je bemoeit. Wanneer deze behoefte door ziekte niet meer wordt vervuld kan dit leiden tot onrust, frustratie en wanhoop over je afhankelijkheid van anderen of over plotselinge obstakels op je weg. Dat kan gepaard gaan met boosheid, omdat je onvrijwillig geschaard wordt onder een andere groep mensen, een groep waarmee je je niet wilt identificeren.

Wie zijn eigen weg volgt verdwaalt nooit.

Aanpassen en bijstellen

Op alle vlakken heeft het krijgen van een ziekte dus invloed op de manier waarop je aan je basisbehoeften tegemoet kunt komen en daarmee dus ook op het geluk dat je ervaart. Het vraagt op veel fronten een aanpassing om nog gehoor te kunnen geven aan je drijfveren. Zeker in het begin kan dat extra belastend zijn, maar dat ontslaat je natuurlijk niet van de verantwoordelijkheid om te blijven streven naar geluk. Bovendien blijken mensen vaak verrassend flexibel als het gaat om het aanpassen en bijstellen van hun eigen ‘gelukscriteria’. Hoe vaak heb ik mensen al niet horen zeggen dat zij niet verder zouden willen als ze in een rolstoel terecht zouden komen, terwijl ze er vrede mee hebben als het eenmaal zover is. Sterker nog, doordat zij een andere kijk hebben gekregen op wat het leven voor hen waardevol maakt, zijn ze misschien nog wel gelukkiger dan ze destijds waren. Is het toch allemaal weer een kwestie van perceptie.